Wilno1915. Dzień po dniu
Publikacja pt. „Wilno 1915. Dzień po dniu” została poświęcona przełomowemu i jednemu z najbardziej dramatycznych dla miasta i jego mieszkańców momencie Wielkiej Wojny. Z dzienników i wspomnień wyłaniają się niepokój, tłumy uchodźców, gorączkowa ewakuacja carskich urzędów, niepewność jutra, naloty bombowe, a także obawa przed nadchodzącymi Niemcami i pierwsze rozporządzenia władz kajzerowskich. Na początku XX w. wielojęzyczne i wielokulturowe Wilno było stolicą guberni, jednym z piętnastu dużych miast Imperium Rosyjskiego. W 1914 r. liczyło nieco ponad 200 tys. mieszkańców, spośród których większość stanowili Polacy i Żydzi. 28 lipca 1914 r. rozpoczęła się I wojna światowa, zwana wówczas Wielką Wojną. Pierwsze działania wojenne wojsk rosyjskich i niemieckich na terytorium Litwy miały miejsce jeszcze na początku sierpnia 1914 r. Prawdziwy przełom w północnym sektorze Frontu Wschodniego nastąpił jednak wiosną 1915 r., z początkiem wycofywania się wojsk rosyjskich z Galicji, Polski i Litwy. Do maja Niemcy kontrolowali całą Żmudź, kilka miesięcy później zajęli Szawle i Poniewież, całe Zaniemnie. 18 sierpnia po zaciętych walkach skapitulował garnizon twierdzy kowieńskiej. Niebawem wojska kajzerowskie ruszyły na wschód i zbliżyły się do Wilna, otaczając je półkolem.
Tematem książki jest właśnie ten okres, kiedy wojska niemieckie podeszły pod Wilno i zajęły miasto oraz pierwsze miesiące okupacji. Obraz tego czasu budowany jest w oparciu o fragmenty dzienników i wspomnień ówczesnych wilnian, a w kilku miejscach uzupełnionych świadectwami wojskowych rosyjskich i niemieckich. Polaków reprezentują Stanisław Aleksandrowicz (1895-1985) – pochodzący z Wileńszczyzny student Uniwersytetu Kijowskiego, który w 1915 r. mieszkał w majątku swego stryja w Pośpieszce, historyk, krajoznawca i dziennikarz Michał Brensztejn (1874-1938), urzędnik Banku Ziemskiego w Wilnie Tadeusz Hryniewicz, a także działacz społeczny, poeta i publicysta, poseł guberni wileńskiej w rosyjskiej Dumie Państwowej Czesław Jankowski (1857-1929), Wacław Wincenty Łubieński (1862–?) – hrabia, przedstawiciel arystokracji wileńskiej, który – podobnie jak Jankowski – był naocznym świadkiem wizyty cesarza niemieckiego Wilhelma II w Wilnie w grudniu 1915 r. Czytelnik będzie mógł się także zapoznać z obserwacjami polsko-litewskiego prawnika i polityka, profesora prawa i autora „Dzienników” Michała Römera (1880-1945).
W książce zacytowani zostali również autorzy litewscy: prawnik i dziennikarz Peliksas Bugailiškis (1883-1965) – w pierwszych latach Wielkiej Wojny pracował w gazecie „Vilniaus Žinios”, oglądał życie miasta z bliska, oraz Petras Klimas (1891-1969) – prawnik, przyszły sygnatariusz Aktu Niepodległości Litwy. W publikacji wykorzystano również fragmenty wspomnień pułkownika armii carskiej Aleksandra Swieczina (1878-1938), którego jednostka walczyła pod Wilnem. Uzupełniają je ponadto relacja podoficera rosyjskiego Sztukaturowa oraz uwagi zastępcy naczelnika wydziału sanitarnego rosyjskiej 10 Armii Wasilija Krawkowa (1859-1920). Ze strony niemieckiej podany jest natomiast zapis pułkownika Maxa Hofmanna o zajęciu Wilna oraz świadectwo pochodzącego z Alzacji wojskowego o potyczce z Rosjanami koło mostu Zielonego. Niemiecka władza okupacyjna utrzymała się w Wilnie do końca 1918 r. W tym czasie w Rosji rewolucja lutowa 1917 r. obaliła cara Mikołaja II, jesienią zaś doszło do przewrotu bolszewickiego. Tamtego roku losy Wilna, jak i całego kraju potoczyły się dramatycznie. 16 lutego 1918 r. Taryba litewska proklamowała w Wilnie niepodległość kraju, jednak nie została ona uznana przez administrację kajzerowską. Pod koniec Wielkiej Wojny Niemcy wycofali się z Wilna, choć za nimi wdarli się bolszewicy, proklamując sowieckie pseudo-państwo – Litbieł. „Świeżo utworzone Wojsko Polskie wygnało bolszewików, rozpalił się litewsko-polski konflikt o Wilno. Ale to już inna karta z dziejów miasta” - czytamy. W publikacji – obok relacji pisemnych – zamieszono również ilustracje z epoki, wśród których znalazło się wiele nieznanych dotąd fotografii archiwalnych oraz pochodzących ze zbiorów osób prywatnych.
Książkę „Wilno 1915. Dzień po dniu” wydał Ośrodek KARTA. Wyboru dokonał Norbertas Venckevičius, a fragmenty z języka litewskiego i rosyjskiego przełożył Jan Sienkiewicz.
Wg Dzieje.pl