Próba streszczenia publikacji naukowej dr hab. Aldony Prašmantaitė

Panorama słowem pisana – obraz szkolnictwa średniego w roku 1803

Trwa Jubileuszowy Rok Zakonu Pijarów ustanowiony na upamiętnienie 400. rocznicy potwierdzenia reguły tego, tak bardzo zasłużonego Zgromadzenia, zwłaszcza w dziedzinie oświaty. Nie zawsze pamiętamy, że właśnie zakony i kościoły były założycielami pierwszych placówek oświatowych. Warto jest o tym przypomnieć w czasach, kiedy się odcina od korzeni chrześcijańskich.

Przesłanie tego jubileuszu jest zachętą do spojrzenia w głąb dziejów oświaty kraju, a najskuteczniej odbyć taką „wędrówkę” można kierując się wynikami badań uczonych.

Tytułem wprowadzenia

Do prezentacji został wybrany artykuł dotyczący okresu reformy systemu oświaty na terenie ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszych latach zaboru rosyjskiego. W roku 1803 powołano w Rosji sześć jednostek administracyjnych oświaty, nazwanych okręgami szkolnymi: moskiewski (na terenie właściwej Rosji w owym czasie działał tylko jeden uniwersytet – moskiewski, powołany w 1755 r.), wileński, dorpacki, charkowski, kazański i petersburski. Na czele każdego miała stanąć szkoła wyższa, czyli uniwersytet, tam, gdzie go nie było miał być założony (w 1804 powstały uniwersytety w Charkowie i Kazaniu, zaś w Sankt-Petersburgu dopiero w 1819). Kuratorem Wileńskiego Okręgu Szkolnego został mianowany Adam Jerzy książę Czartoryski, cieszący się w owym czasie zaufaniem Aleksandra I. Miał wpływ na przeprowadzenie reform aparatu administracyjnego Rosji, nie tylko zaś systemu oświaty. Niewykluczone, że również przyczynił się do przyhamowania rusyfikacji Wszechnicy Wileńskiej, przekształconej w roku 1803 w Uniwersytet Imperatorski.

Okręg obejmował 8 guberni: wileńską (wówczas to był obszar całej dzisiejszej Litwy i części Białorusi), grodzieńską, mińską, mohylewską, witebską, kijowską, podolską i wołyńską. Te granice się zmieniały. Wszechnicy Wileńskiej, przekształconej w Uniwersytet Imperatorski, zlecono nadzór nad szkołami różnego szczebla Okręgu, na terenie którego znajdowało się wówczas 70 szkół średnich.

O autorce, publikacji i czasopiśmie

W wydanym w grudniu ub. r. 254 numerze kwartalnika Związku Nauczycielstwa Polskiego pt. „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, jak wskazuje nazwa pisma publikującego również teksty z historii oświaty (www.pho.znp.edu.pl), został opublikowany zapowiedziany artykuł Aldony Prašmantaitė, autorki ponad stu publikacji naukowych, w tym również pięknych wydań książkowych (problematyka: dziewiętnastowieczne dzieje kultury, oświaty, chrześcijaństwa – zwłaszcza Kościoła katolickiego, ruchu niepodległościowego). Do międzynarodowego grona (Hiszpania, Francja, Litwa, Niemcy, Polska) Rady Naukowej kwartalnika należą dwie wilnianki: Ramunė Šmigelskytė-Stukienė i Aldona Prašmantaitė, która swe prace publikuje przede wszystkim w języku litewskim, lecz też w angielskim i polskim. Być może to codzienne „zanurzenie” w dawnych polskich źródłach i publikacjach powoduje, że teksty naukowe pisane po polsku autorka potrafi wyzłacać i posrebrzać elementami dziewiętnastowiecznej polszczyzny nie dla efektu, lecz w celu wierniejszego oddania opisywanej rzeczywistości.

Wymowny jest tytuł publikacji: Szkoły średnie w 1803 roku na obszarach Wileńskiego Okręgu Szkolnego zlecone do inspekcji Franciszkowi Ksaweremu Michałowi Bohuszowi (1746-1820), którą można porównać do panoramicznego malowidła, przedstawiającego ważny moment dziejowy, ukazującego wiele istotnych wątków zagadnienia. Samo tylko spojrzenie na wykaz wykorzystanych źródeł rękopiśmiennych i literatury (s. 23-28) mówi wiele. Tekst jest unikatowy przede wszystkim ze względu na podjęte przez autorkę zagadnienie, jak też wybór interesującego źródła, jako podstawowego materiału do analizy, jakim jest liczący 220 stron rękopis Raportu F. K. M. Bohusza, przedstawiony uniwersytetowi po zakończeniu inspekcji szkół.

Czym były wizytacje?

Szkoły były sprawdzane każdego roku. Wizytacje odbywały się według zatwierdzonej przez ministerstwo oświaty Instrukcji, która dokładnie określała czynności wizytatora. Uniwersytet wybierał kandydatów na urząd wizytatora, nie zawsze były wybierane osoby z grona akademickiego, jednak musiały być znane i posiadające autorytet. Kandydatów na urząd wizytatora zazwyczaj zatwierdzał sam cesarz. Wizytacje rozpoczynano w każdej szkole od ogólnego zebrania, potem były indywidualne rozmowy z każdym z nauczycieli, by wizytator mógł określić ich kwalifikacje, następnie odbywało się egzaminowanie uczniów najpierw przez ich nauczycieli w obecności wizytatora, potem tylko przez niego. Po wizytacji w szkole podpisywano protokół, którego wypisy trafiały na uniwersytet. Raport z wizytacji wizytator przedstawiał na posiedzeniu Rządu Uniwersytetu.

Bohusz

Bohuszowi, po zatwierdzeniu jego kandydatury na urząd wizytatora, zlecono do zwizytowania w 1803 roku 33 szkoły średnie trzech guberni: wileńskiej, grodzieńskiej i mińskiej. Wizytację rozpoczął od szkoły w Grodnie 18 czerwca, skończył ją 25 października w Kownie.

O Bohuszu można znaleźć pewne wiadomości w wydawnictwach informacyjnych. Urodzony w powiecie wiłkomierskim, eks-jezuita, koadiutor prałata (kandydat do godności prałata) kapituły katedry wileńskiej, najbardziej znany z opublikowanej w 1808 roku w Warszawie pracy O Początkach Narodu i Języka Litewskiego.

Sporządzony przez niego raport zawiera wiele interesujących informacji, uwag i spostrzeżeń o szkołach, nauczycielach, uczniach, przedmiotach nauczania. Posługiwał się własnym opracowanym zestawem pytań, według których egzaminował uczniów.

Szkoły

Sporządzona przez autorkę tabela Sieć szkół średnich w 1803 r. na terytorium guberni grodzieńskiej, mińskiej i wileńskiej jest dobrą ilustracją stanu szkolnictwa – zawiera ona następujące rubryki: nazwę szkoły ze wskazaniem guberni, ilość klas, liczbę nauczycieli i uczniów oraz zarząd szkoły – przytłaczająca liczba szkół była zarządzana przez zgromadzenia zakonne. Najwięcej szkół mieli pijarzy – 7, bazylianie – 5, inne po 2 lub jednej szkole: bernardyni, dominikanie, franciszkanie, kanonicy laterańscy i misjonarze.

Szkoły były zróżnicowane: trzy-, cztero-, pięcio- i sześcioklasowe, w których liczba uczniów wahała się od kilkudziesięciu (Kołtyniany na Żmudzi – 23) do kilkuset (Kroże – 480), nauczycieli od 3-4 do 10, mimo iż według przepisów miało być ich więcej. Z ogółu szkół zwizytowanych przez Bohusza najwięcej było szkół czteroklasowych – 11, trzyklasowych – 9, pięcioklasowych – 7, sześcioklasowych – 6. Nie zawsze liczba klas odpowiadała liczbie lat nauki, których mogło być więcej. Gimnazjum wileńskie było wzorem. W pierwszych dwu niższych klasach uczono początków gramatyki polsko-łacińskiej, nauki moralnej, arytmetyki i wiary. W wyższych klasach nauki moralnej, fizyki, matematyki, wymowy. Nauczaniu języków: francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego oraz rysunku mniej udzielano uwagi. Bohusz również w swym raporcie nie zawsze o tych przedmiotach pisze. Ceni natomiast zajęcia praktyczne, najostrzej krytykuje zwyczaj ślepego wkuwania na pamięć, nazywając je literacką zarazą, którą należy wypleniać. Podkreślił, iż w guberni wileńskiej najlepsze było rozmieszczenie szkół średnich. Proponuje zakładanie dwuletnich szkół dla uboższej młodzieży.

Dawne statystyki zazwyczaj są niedokładne, obliczenia Bohusza też różnią się od danych w sprawozdaniu Uniwersytetu do Kuratora. Liczbę ponad 3500 uczniów i 150 nauczycieli w omawianych szkołach podaje Bohusz. Choć jest to niewiele, nawet po dodaniu uczniów szkółek parafialnych i innych, w stosunku do ogółu ludności (według 6-ej Rewizji ludności Rosji z 1811 roku – dane tylko o liczbie mężczyzn – było ich w tych trzech guberniach około dwu milionów) placówki szkolne miały jednak dużą wagę.

Halina Szymanel

Na zdjęciach: mapa Wileńskiego Okręgu Szkolnego 8 guberni z monografii Daniela Beavois;
Franciszek Ksawery Michał Bohusz
Fot. archiwum

Omawiany powyżej Rękopis Raportu Bohusza z roku 1803 liczący 220 stron (oryginał znajduje się w zbiorach Działu Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego) jest przygotowywany przez Aldonę Prašmantaitė do druku i ma ujrzeć światło dzienne na Litwie w 2023 roku!

<<<Wstecz