W DKP otwarto wystawę „Artyści generała Andersa z Wilna i Wileńszczyzny”
Wydobyci z niepamięci
Wykład, prezentacja filmu oraz ekspozycji złożyły się na uroczystość otwarcia wystawy „Artyści generała Andersa z Wilna i Wileńszczyzny”, która odbyła się 15 października w Domu Kultury Polskiej w Wilnie. Jej organizatorem była Fundacja „Towarzystwo Projektów Edukacyjnych”.
Uroczyste otwarcie wystawy rozpoczął prezes Fundacji Paweł Zarzycki. Jak powiedział, wystawa przedstawia losy artystów z Wileńszczyzny szeroko pojętej, którzy w wyniku wywózek trafili do łagrów sowieckich, a potem wydostali się z Rosji sowieckiej i wraz z armią Andersa poprzez Iran, Irak, Syrię, Palestynę przeszli jej szlak. Podkreślił, że artyści Andersa do 1989 r. byli wyzuci z kultury polskiej, są mało znani w Polsce, praktycznie nieznani są na Wileńszczyźnie. Właśnie ta wystawa pomoże przybliżyć ich losy.
Opowieść o artystach malarzach
Zabierający głos prof. Jan Wiktor Sienkiewicz z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, opowiedział o historii armii Andersa, o działających w niej artystach-plastykach, wśród których były osoby rodem z Wilna i okolic, o ich losach po wojnie. Podkreślił, że generał Władysław Anders wspierał ich pasje twórcze, m. in. poprzez wystawy malarskie. Artyści-plastycy na żywo szkicowali bitwę pod Monte Cassino w maju 1944 r. W drugiej połowie września 1944 r. zorganizowano wielką wystawę malarską polskich twórców. W 1946 r. z przyzwolenia generała Andersa powstała tzw. Rzymska Szkoła Malarska, którą kierował urodzony na Wileńszczyźnie, w Trokiennikach, Marian Bohusz-Szyszko. Jej trzon stanowili żołnierze-artyści, którzy tworzyli Sekcję Artystów i Studentów Sztuk Pięknych przy 2. Korpusie Polskim. Gdy 2. Korpus został przemieszczony do Wielkiej Brytanii Bohusz-Szyszko powołał do życia Szkołę Malarstwa Sztalugowego i Grafiki Użytkowej.
Jak w końcu powiedział prof. Sienkiewicz, los tych artystów był związany z losem narodu. Uwieńczeniem uroczystości był pokaz filmu dokumentalnego „Artyści Andersa” w reżyserii Rafała Bryla.
Twórcy z Kresów
Wystawa „Artyści generała Andersa z Wilna i Wileńszczyzny” przedstawia głównie losy 8 artystów malarzy. Są to: Marian Bohusz-Szyszko (1901-1995), Halina Sukiennicka (1906-1998), Halima Nałęcz (1914-2008), Wojciech Falkowski (1930-2015), Jan Wieliczko (1919-1999), Janina Baranowska (1925), Janusz Eichler (1923-2002), Jan Marian Kościałkowski (1914-1977).
Twórczość Bohusza-Szyszki mieści się w granicach szeroko rozumianego ekspresjonizmu. W Londynie szkicował z pamięci wileńskie kościoły – św. Anny, oo. Bernardynów, śś. Piotra i Pawła, Górę Trzech Krzyży, zaułki wileńskie, obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej. Szkicował też „typy wileńskie” – portrety przedwojennych mieszkańców Wilna, osadzone w pejzażu podwileńskich wsi. Uczennicą Bohusza-Szyszki była Halina Sukiennicka. Jak określił ją nauczyciel, była „malarką późnego powołania”, która w latach międzywojennych studiowała prawo na USB, potem doktoryzowała się w Paryżu. Będąc wytrawnym adwokatem, już w Wilnie występowała na procesach karnych jako obrońca. W drugiej połowie życia, w Londynie odkryła zdolności artystyczne do rysowania. Jeden ze swoich cykli rysunków ilustracyjnych, opublikowany w 1968 r. przez oficynę Gliwy, poświęciła swemu rodzinnemu miastu.
Nałęcz, z domu Halina Maria Nowohońska, w latach przedwojennych była uczennicą malarza profesora Michała Rouby. Po przejściu szlaku 2. Korpusu Polskiego na początku lat 50. XX w. kontynuowała studia w Paryżu, a po powrocie do Londynu w Studium Malarstwa Sztalugowego i Grafiki Użytkowej. Była twórczynią i właścicielką jednej z trzech największych polskich galerii sztuki współczesnej w Londynie – „Drian Galleries”.
Falkowski, urodzony w Lochwinowiczach k. Nowogródka, wraz z matką i siostrą był wywieziony na Syberię. Po uwolnieniu z łagru przez Bliski Wschód i Afrykę dostał się do Wielkiej Brytanii. Był uczniem Bohusza-Szyszki. Malował z wyobraźni i wspomnień z lat dzieciństwa, spędzonych na Kresach, pełne ekspresji pejzaże polskiej wsi, z jej drewnianą zabudową oraz rozległymi łąkami i polami, przepełnionych „zapachem” szumiących łanów zbożowych.
Wieliczko, wilnianin, niedoszły pilot RAF-u, po studiach na Wydziale Scenografii i Malarstwa Dekoracyjnego londyńskiej „Slade School” założył galerię sztuki nowoczesnej. Był jednocześnie malarzem, kolekcjonerem i marszandem.
Baranowska, urodzona w Grodnie, nadal żyjąca w Londynie, w 1940 r. została wraz z matką i siostrą deportowana do Kazachstanu. Z armią Andersa przedostała się na Środkowy Wschód, a następnie przez Persję, Irak, Palestynę i Egipt dotarła do Wielkiej Brytanii. W Edynburgu ukończyła szkołę średnią. W latach 1947-1950 studiowała malarstwo w London Borough Polytechnic. Jej dorobek twórczy łączy w sobie dwie postawy: ekspresjonizm i formizm.
Eichler, urodzony w Grudziądzu, po wybuchu II wojny światowej uciekając wraz z rodziną przed sowietami znalazł czasowe schronienie w Wilnie. W 1941 r. Eichlerowie zostali aresztowani i deportowani na Syberię. Po układzie Sikorski-Majski z armią Andersa zostali ewakuowani do Iranu. Eichler wstąpił do 2. Korpusu Polskiego, uczestniczył w bitwie pod Monte Cassino. W 1945 r. podjął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Rzymie i bohuszowskim Studium Malarstwa i Grafiki Użytkowej. W 1951 r. wraz z rodzicami wyemigrował do Argentyny. Tam zdobył popularność, uznawany jest za wybitnego malarza argentyńskiego.
Kościałkowski, urodzony w Wilnie, po ukończeniu gimnazjum w 1932 r. podjął studia malarskie w Paryżu, a we wrześniu 1936 r. zapisał się do Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Wiosną 1940 r. w Wilnie został aresztowany i zesłany w głąb Związku Sowieckiego. Zwolniony w wyniku amnestii w 1941 r. wstąpił do armii Andersa. Malował i rysował, a swe prace wystawiał wespół z innymi żołnierzami-malarzami. Służył w oddziale propagandy 5. Kresowej Dywizji Piechoty przy tzw. wozach dźwiękowych. Brał udział w bitwie pod Monte Cassino. W 1947 r. uzyskał stypendium w Sir John Cass College of Art and Crafts w Londynie. Był tak samo dobrym malarzem jak i rzeźbiarzem. Miał swoją pracownię we Włoszech w Carrarze, do której z Londynu systematycznie przyjeżdżał aż do śmierci. Był twórcą świetnie zorientowanym w dziejach sztuki europejskiej.
Prócz wyżej wspomnianych artystów malarzy z Wilna i Wileńszczyzny szczególną uwagę na planszach przykuwał kolorowy wizerunek płaskorzeźby Matki Boskiej Kozielskiej autorstwa Tadeusza Zielińskiego. Płaskorzeźba została wykonana w obozie kozielskim w 1941 r. Wraz z żołnierzami generała Władysława Andersa przeszła cały szlak 2. Korpusu Polskiego. Obecnie owa cenna pamiątka znajduje się w ołtarzu Kaplicy Pamięci Narodowej polskiego kościoła pw. św. Andrzeja Boboli w Londynie.
Nie sposób było nie zauważyć, że znaczną część publiczności, uczestniczącej w otwarciu wystawy, stanowiła młodzież z Gimnazjum im. św. Jana Pawła II w Wilnie na czele z nauczycielem historii Wiktorem Łozowskim. Zadaje to kłam powielanym stereotypom o braku zainteresowania historią wśród młodych ludzi. Jak zaobserwowałem, gimnazjaliści z zaciekawieniem słuchali wykładu, z uwagą oglądali wystawę, robili zdjęcia na pamiątkę.
Jan Lewicki
Na zdjęciach: organizatorzy, przedstawiciele Fundacji „Towarzystwo Projektów Edukacyjnych” (od lewej) – Paweł Zarzycki, Marek Różycki, Jan Wiktor Sienkiewicz; Łukasz Korżow zachwycił piosenką o Maryi na melodię utworu „Mamma Maria”
Fot. autor