27-lecie Traktatu Polsko-Litewskiego

Większość problemów mniejszości narodowych nie została rozwiązana

Mimo że od podpisania Traktatu między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy mija 27 lat, Polacy na Litwie do tej pory borykają się z różnego rodzaju przeszkodami i nierozwiązanymi problemami. Polska mniejszość na Litwie przez cały czas próbuje odeprzeć ataki na oświatę polską na Litwie, czynione są próby ograniczania jej możliwości reprezentacji politycznej, do dzisiaj odczuwa ona skutki „fruwania” ziemi po całym kraju w ramach niesfinalizowanej do tej pory reformy rolnej, a nawet spotyka się z groźbami rozprawy fizycznej.

„Jest to szczególny dzień dla naszego państwa i wyjątkowo szczególny dla nas, Polaków na Litwie” – powiedziała Rita Tamašunienė, posłanka z ramienia Akcji Wyborczej Polaków na Litwie - Związku Chrześcijańskich Rodzin (AWPL-ZChR), podczas zorganizowanej 26 kwietnia w Sejmie konferencji prasowej, przytaczając cały szereg faktów, które rocznicowy nastrój czynią nieświątecznym. Faktów dotyczących sytuacji Polaków na Litwie.

Artykuł 15. Traktatu stanowi:

Układające się Strony będą na swych terytoriach chroniły tożsamość narodową, kulturową, językową i religijną osób wymienionych w artykule 13 ustęp 2 oraz tworzyły warunki jej rozwijania.

Strony w szczególności:

- rozważą dopuszczenie używania języków mniejszości narodowych przed swymi urzędami, szczególnie zaś w tych jednostkach administracyjno-terytorialnych, w których dużą część ludności stanowi mniejszość narodowa,

- zapewnią mniejszościom narodowym dostęp do publicznych środków masowego przekazu, - zapewnią odpowiednie możliwości nauczania języka mniejszości narodowej i pobierania nauki w tym języku w przedszkolach, szkołach podstawowych i średnich,

- będą podejmować niezbędne środki dotyczące ochrony tożsamości mniejszości narodowej po należytej konsultacji, łącznie z kontaktami z organizacjami lub stowarzyszeniami grup wymienionych w artykule 13 ustęp 2,

-będą uwzględniać historię i kulturę grup wymienionych w artykule 13 ustęp 2 w związku z nauczaniem historii i kultury w placówkach oświatowych,

- powstrzymają się od jakichkolwiek działań mogących doprowadzić do asymilacji członków mniejszości narodowej wbrew ich woli oraz zgodnie ze standardami międzynarodowymi powstrzymają się od działań, które prowadziłyby do zmian narodowościowych na obszarach zamieszkałych przez mniejszości narodowe.

Litwa nie zawsze przestrzega zapisów zawartych w niniejszym artykule, niekiedy wręcz je ignoruje. Do łamania zobowiązań zawartych w art. 15 Traktatu nagminnie dochodziło podczas procederu tzw. „przenosin” ziemi na Wileńszczyznę, którego jednym z celów były właśnie zmiany narodowościowe na obszarach zamieszkałych przez mniejszości narodowe.

Tamašunienė, posłanka z mieszanej frakcji posłów w Sejmie Republiki Litewskiej, przewodnicząca Zespołu Międzyparlamentarnego ds. Stosunków z Sejmem i Senatem RP, podkreśliła, że rocznica podpisania traktatu jest świetną okazją, by dokonać oceny relacji między państwami, a także realizacji postanowień traktatu widzianej oczami Polaków na Litwie. Poseł jest zdania, że właśnie postanowienia Traktatu stały się fundamentem dla późniejszych relacji obu państw w dziedzinach polityki, gospodarki, bezpieczeństwa, wzajemnej pomocy i wsparcia w obrębach regionu, a także w formacie organizacji i instytucji międzynarodowych.

Wsparcie Polski”

„Zasada dobrosąsiedzkiej współpracy stała się podstawowym warunkiem współdziałania obu państw w ramach ubiegania się o status członków NATO i UE. Polska, która te aspiracje wykazała wcześniej, stała na stanowisku, że uczestnictwo w tych strukturach bez Litwy nie zapewni pełnego bezpieczeństwa w regionie, dlatego Litwa jak nigdy dotąd odczuwała wsparcie sąsiedniej Polski w dążeniu do partnerstwa strategicznego. I, w rzeczy samej, po kilku latach współdziałanie i dobrosąsiedzka współpraca przerosły w partnerstwo strategiczne” – ocenia Tamašunienė.

Posłanka podkreśliła, że w chwili obecnej Litwa i Polska odgrywają istotną rolę w zachodzących procesach politycznych w Europie, stąd wynika potrzeba zacieśniania współpracy obu państw w poszczególnych dziedzinach, do realizacji wspólnych celów, a także na rzecz mocniejszego i bardziej zdecydowanego odpierania zagrożeń, jakie stają przed obu państwami i całą Europą.

Rząd Skvernelisa

Posłanka odnotowała, że współpraca Litwy i Polski wyjątkowo przyśpieszyła dzięki byłemu Rządowi, w skład którego wchodziła AWPL-ZChR. „Dowodem na to jest wspólne posiedzenie rządów obu krajów, do którego doszło we wrześniu 2020 r. Podczas spotkania omówiono zagadnienia aktualne dla obu stron we wszystkich najważniejszych dziedzinach: kultury, gospodarki, energetyki, bezpieczeństwa publicznego, oświaty, zdrowia itd. Znaleziono wówczas wspólne mianowniki i zacieśniono współpracę poszczególnych instytucji i organizacji. Relacje obustronne zostały podniesione na wyższy poziom, dlatego obecna ekipa rządząca ma ważne zadanie, by ten poziom utrzymać” – powiedziała Tamašunienė.

„Z przykrością należy stwierdzić, że wiele zagadnień odłożono na bliżej nieznane lepsze czasy. Bardzo liczymy, że podczas wiosennej sesji Sejmu, zgodnie z obietnicą nowego rządu, powstaną i na rozpatrywanie do parlamentu dotrą akty prawne regulujące oświatę mniejszości narodowych, jak też przywrócona zostanie Ustawa o mniejszościach narodowych. Chcemy wierzyć w to, że politycy dostrzegą budującą moc tych dokumentów, a nie zaczną znów doszukiwać się w nich domniemanych zagrożeń” – wyraziła nadzieję polityk.

Bez asymilacji i eliminowania

Czesław Olszewski, poseł z ramienia AWPL-ZChR, członek sejmowego Komitetu Prawa i Praworządności, przywołał wydarzenia z najbliższej przeszłości, które, jego zdaniem, bynajmniej nie napawają optymizmem: „Temat obecnej sytuacji ochrony praw mniejszości narodowych prawie w ogóle nie jest poruszany. Modne jest tymczasem mówienie o potrzebie integrowania mniejszości narodowych, tym niemniej często można dopatrzeć się dążeń do asymilacji mniejszości narodowych i wyeliminowania ich z życia politycznego”.

Olszewski przypomniał zalecenia OBWE dla Litwy, w tym dotyczących progu wyborczego dla mniejszości narodowych, który pozbawia je możliwości konkurencyjnego uczestnictwa w zarządzaniu państwem. Poseł przypomniał również o ograniczonym prawie AWPL-ZChR do obrony interesów przed sądem, kiedy po ostatnich wyborach sejmowych partia próbowała dowieść rażących naruszeń.

Przyznał to m. in. prof. Vytautas Sinkevičius, jeden z twórców Konstytucji, który oświadczył, że obecna regulacja prawna ogranicza prawo AWPL-ZChR do obrony swoich praw na drodze sądowej, a nawet inne ugrupowania polityczne podkreśliły, że AWPL-ZChR może odegrać ważną rolę w zachowaniu demokracji na Litwie. „AWPL-ZChR, partia, która pielęgnuje tradycyjne wartości rodzinne, może stać się głosem o prawdziwej sytuacji na Litwie – informując Europę i świat o kraju UE, dotkniętym kryzysem moralnym, etycznym, prawnym i politycznym. Jak nigdy dotąd potrzebujemy wsparcia i pomocy Rzeczypospolitej Polskiej w uznaniu wyborów na Litwie za naruszające prawo” – napisali w oświadczeniu przedstawiciele Litewskiej Partii Ludowej niedługo po wyborach sejmowych na Litwie, które odbyły się 11 października 2020 r.

Dlaczego nie reagują organy ścigania?

Olszewski podkreślił również, że organy ścigania w sposób nieadekwatny zareagowały na wezwanie do fizycznej rozprawy z liderem AWPL-ZChR, które padło w eterze z ust Arūnasa Valinskasa, byłego przewodniczącego Sejmu, obecnie prowadzącego audycje TV. „Większość Polaków na Litwie odebrała tę groźbę osobiście. Strachem napawa zaniechanie organów ścigania” – ocenił poseł z AWPL-ZChR.

Olszewski nie wyklucza również zagrożeń dla Polaków na Litwie w najbliższej przyszłości: „Do tej pory Polakom na Litwie nie stworzono należytych warunków do reprezentacji politycznej, jak też zasadne są obawy o to, że obecna ekipa rządząca, zmieniając system wyborczy, jeszcze bardziej zawęzi obecne możliwości. Granice okręgów wyborczych są zmieniane podczas każdych wyborów na niekorzyść mniejszości narodowych, niejasne organizacje przypuszczają niesmaczne ataki medialne, są to właśnie próby wyrugowania mniejszości narodowych z parlamentu” – ocenił Olszewski.

Problemy dzisiejsze

Tamašunienė powiedziała, że cieszy ją to, że absolwenci szkół polskich na Litwie cieszą się opinią dobrych pracowników, naukowców, osób, które pomyślnie wspinają się po drabinie kariery z korzyścią dla państwa. Polityk przypomniała, że 17 września 2020 r. ministrowie edukacji Litwy i Polski podpisali harmonogram wdrażania działań na rzecz oświaty mniejszości polskiej na Litwie i litewskiej w Polsce, tymczasem „po raz kolejny na nieokreśloną przyszłość odłożono zagadnienia dotyczące podręczników, państwowego egzaminu z języka polskiego jako ojczystego, finansowania nauki zarówno języka państwowego, jak też ojczystego”. Posłanka wezwała do najpilniejszego podjęcia decyzji politycznych, które pozwolą maturzystom szkół polskich na Litwie już w 2022 r., jak to zresztą przewiduje ww. harmonogram, przystąpić do państwowego egzaminu z języka polskiego jako ojczystego. Nie ma w tym nic złożonego, wystarczy opracować testy, zaś Narodowe Centrum Egzaminacyjne powinno wziąć się za organizacje procesu” – powiedziała Tamašunienė. „Życzymy rządzącym, by skupili się na problemach, których rozstrzygnięcie jest potrzebne tu i teraz” – oświadczyła.

Posłanka z ramienia AWPL-ZChR podkreśliła, że szkoły mniejszości nie mogą również być zapomniane podczas prac nad narodowym porozumieniem w sprawie oświaty: „One nie mogą zostać na marginesie. Konieczne jest również uwzględnienie specyfiki regionu wileńskiego. Tamašunienė nie kryje również swojej dezaprobaty dla reformy rolnej w kraju: „Tuż po odzyskaniu Niepodległości ziemia „fruwała” po całej Litwie, zaś mieszkańcy, których nazwiska są prawie wyłącznie nielitewskie, do tej pory nie mogą odzyskać gruntów, które należały do ich przodków”.

Olszewski z kolei przypomniał, że, dla przykładu, w Wilnie na zwrot ojcowizny czeka jeszcze ponad połowa pretendentów, zaś proponowana rekompensata pieniężna za grunty nabywane przez państwo jest nawet 500-krotnie mniejsza niż wynosi cena rynkowa. „Proponujemy zatem, by państwo pozwoliło zostać dzierżawcą ziemi dla osób oczekujących na zwrot ziemi. Po pierwsze, pozwoliłoby to na restytucję mienia, po drugie zaś zapewniłoby dochody dla właściciela ziemi z tytułu kontynuowanej dzierżawy ziemi” – propozycję AWPL-ZChR przybliżył parlamentarzysta.

Mniejszości narodowe – to kapitał

Olszewski wyraził nadzieję, że obecna ekipa rządząca będzie dalej umacniała dobre relacje z Polską: „Mimo przytoczonych faktów przed 27 laty doszło do przełomu w relacjach litewsko-polskich. Wspólna przeszłość, doświadczenie i mniejszości narodowe po obu stronach granicy są kapitałem, w który należy inwestować z myślą na rzecz sukcesu obu państw. Przecież wszystkim nam zależy na dobrobycie, mocnej pozycji i bezpiecznej przyszłości Litwy i Polski. Dlatego mam nadzieję, że nie zapomni o tym również obecny rząd i Sejm bieżącej kadencji”.

Nierealizowane artykuły Traktatu

Jednymi z kluczowych i zarazem nierealizowanych przez stronę litewską zapisów Traktatu są te zawarte w jego art. 13-15. Przywołajmy je zatem:

Artykuł 13

1. Układające się Strony zobowiązują się do poszanowania międzynarodowych zasad i standardów dotyczących ochrony praw mniejszości narodowych, w szczególności zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w Międzynarodowych paktach praw człowieka, w odpowiednich dokumentach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a także w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wraz z protokołami dodatkowymi, przyjętymi przez obie strony.

2. Osoby należące do mniejszości polskiej w Republice Litewskiej, czyli osoby posiadające obywatelstwo litewskie, które są polskiego pochodzenia albo przyznają się do narodowości, kultury lub tradycji polskiej oraz uznają język polski za swój język ojczysty, a także osoby należące do mniejszości litewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej, czyli osoby posiadające obywatelstwo polskie, które są litewskiego pochodzenia albo przyznają się do narodowości, kultury lub tradycji litewskiej oraz uznają język litewski za swój język ojczysty, mają prawo indywidualnie lub wespół z innymi członkami swej grupy do swobodnego wyrażania, zachowania i rozwijania swej tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i przy zachowaniu pełnej równości wobec prawa.

3. Strony potwierdzają, że przynależność do mniejszości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru dokonywanego przez osobę i że nie mogą z tego wynikać dla niej żadne negatywne następstwa. Nikt nie może być zmuszony do udowodnienia swej narodowości ani do jej wyrzeczenia się.

Artykuł 14

Układające się Strony oświadczają, że osoby wymienione w artykule 13 ustęp 2 mają w szczególności prawo do:

- swobodnego posługiwania się językiem mniejszości narodowej w życiu prywatnym i publicznie,

- dostępu do informacji w tym języku, jej rozpowszechniania i wymiany oraz posiadania własnych środków masowego przekazu,

- uczenia się języka swojej mniejszości narodowej i pobierania nauki w tym języku,

- zgodnego z prawem krajowym zakładania i utrzymywania własnych instytucji, organizacji lub stowarzyszeń, w szczególności kulturalnych, religijnych i oświatowych, w tym szkół wszystkich szczebli, które mogą się ubiegać o dobrowolne wkłady finansowe i inne, z kraju i z zagranicy, jak również o pomoc publiczną, oraz uczestniczenia w międzynarodowych organizacjach pozarządowych,

- wyznawania i praktykowania swojej religii, w tym nabywania, posiadania i wykorzystywania materiałów religijnych oraz prowadzenia oświatowej działalności religijnej w języku mniejszości narodowej,

- ustanawiania i utrzymywania niezakłóconych kontaktów między sobą w obrębie swego kraju, jak również kontaktów poprzez granicę z obywatelami innych państw, z którymi łączy ich wspólne pochodzenie narodowe,

- używania swych imion i nazwisk w brzmieniu języka mniejszości narodowej; szczegółowe regulacje dotyczące pisowni imion i nazwisk zostaną określone w odrębnej umowie,

- uczestniczenia w życiu publicznym bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli na szczeblu władz państwowych i lokalnych oraz dopuszczenia do służby publicznej na równi z innymi obywatelami.

Artykuł 15

– przytoczono na początku publikacji.

B. N.

Na zdjęciu: posłowie Rita Tamašunienė i Czesław Olszewski przedstawili najważniejsze fakty o sytuacji mniejszości polskiej na Litwie
Fot.
Marlena Paszkowska

<<<Wstecz