23 września – Dzień Zagłady Litewskich Żydów
Był taki sztetl
W Ejszyszkach (w jęz. jidysz Ejszyszok) Żydzi mieli osiedlić się bardzo wcześnie. Według legendarnych przekazów już w XI wieku. Ejszyscy Żydzi wywodzili swoje pochodzenie od trzech rodzin żydowskich: Ben Yossef (później – Józefowicz, Kabacznik) Ben Asher (później – Aszerowicz, Jurkanski) i Azrieli (później – Izraełowicz, Izraelovicz, Edelstein). Historia żydowskiej wspólnoty w Ejszyszkach zakończyła się tragicznie 23 września 1941 roku.
W historycznych źródłach pojawiają się po raz pierwszy w 1753 roku. Wtedy na Juryzdyce miało być 5 działek żydowskich. W 1765 r. spis wymienia 16 różnych imion żydowskich: Lejbowicz, Mowszowicz, Hirszowicz, Morduchowicz, Józefowicz, Izaakowicz, Aronowicz, Nosowicz, Irszowicz, Ickowicz, Chaimowicz, Fiselowicz, Berkowicz, Abramowicz i Zelikowicz. Żydzi w większości mieszkali przy ulicach Wileńskiej i Raduńskiej. W XVIII wieku Żydzi stanowili ponad połowę ludności Ejszyszek, mieli tu synagogę, dwa kirkuty.
W XIX wieku Żydzi stanowili już 60-70 proc. mieszkańców Ejszyszek. Na początku XX wieku w Ejszyszkach funkcjonował teatr żydowski. W latach dwudziestych XX w. miasteczko Ejszyszki zamieszkiwało ponad 5000 osób, a 65 proc. stanowili Żydzi. W dwudziestoleciu międzywojennym około 1500 Żydów wyemigrowało do Palestyny i innych krajów, głównie Stanów Zjednoczonych.
23 czerwca 1941 r. do Ejszyszek weszli Niemcy. W końcu lipca 1941 roku w Ejszyszkach Niemcy utworzyli w budynku szkoły powszechnej Ortskomendanturę z głównym zadaniem utrzymania we właściwym stanie drogi Grodno-Wilno. Początkowo przy utrzymaniu drogi pracowali okoliczni Polacy, jednak później zatrudniano do tej niewolniczej pracy wyłącznie Żydów. Niemieccy strażnicy pilnujący pracujących Żydów dręczyli swe ofiary coraz to wymyślniejszymi szykanami. Niemcy nakazali zorganizowanie administracji cywilnej oraz żydowskiego Judenratu. Jego prezesem został Szymon Rozowski. W niedzielę, 21 września 1941 r., zaczęło się dla Żydów piekło. Do miasteczka przybyły oddziały litewskich szaulisów. Najpierw do Ejszyszek spędzono ludność żydowską z okolicznych miejscowości. 22 września strzelcy litewscy zegnali do trzech istniejących przy Placu Szkolnym domów modlitwy około czterech tysięcy Żydów, część zamknięto na pobliskiej targowicy. Po dwudniowych rabunkach i selekcji większość Żydów wyprowadzono na teren starego, nieczynnego od ponad 100 lat kirkutu nad Wersoczką i dokonano egzekucji. Jak na ironię w latach trzydziestych Żydzi zadbali o wykonanie głębokich rowów odgradzających dawny kirkut od okolicznych pól.
Ludność żydowską rozstrzeliwali szaulisi, nakazując się rozebrać i położyć w wykopanym uprzednio rowie. Następnie zwłoki zostały przysypane cienką warstwą ziemi, na którą wprowadzano kolejne grupy nieszczęśników.
„Litwini wprowadzali do rowów otaczających kirkut grupy po 100 osób. Nagim lub prawie nagim Izraelitom kazano układać się w poprzek rowu ciasno jeden obok drugiego. Do tak ułożonych osób ubrani po cywilnemu oprawcy oddawali strzały z karabinów jednostrzałowych, a niektórzy z automatów…”. Dowódcą niemieckiego oddziału egzekucyjnego był obersturmfűhrer SS Gamman (Heinrich Hammann) z Sonderkomando 3, wywodzącego się z Einsatzegruppe A. W zbrodni uczestniczyło również około 20-30 Litwinów z okolicznych wiosek, którym Niemcy dali broń. Była też grupa Litwinów z Ypatingas Burys pod dowództwem Ostrauskusa, razem około 80 Litwinów.
Z holocaustu ocalało około 40 Żydów. W dniach 25-26 września 1941 roku hitlerowcy zamordowali 3446 Żydów (w tym 989 mężczyzn, 1636 kobiet, 821 dzieci). W holokauście ejszyskich Żydów nie uczestniczyli żołnierze Wehrmachtu stacjonujący w tym czasie w Ejszyszkach. W ciągu kilku dni po masakrze z ukrycia wyszli pozostali przy życiu Żydzi, udając się głównie do okolicznych gett w Raduniu, Lidzie i Wasiliszkach. Polacy z Ejszyszek i okolic przechowywali przez okres okupacji niemieckiej łącznie około 70 Żydów, a sam Kazimierz Korkuć z Ejszyszek ukrywał 28 Żydów.
Fragment książki Mieczysława Machulaka
„W ejszyskiej stronie”
Na zdjęciu: pomnik na miejscu mordu Żydów, przy cmentarzu miejskim
Fot. Andrzej Kołosowski
Kirkut – cmentarz żydowski
Sztetl – skupisko miejskie żydowskie