Film z cyklu „Przystanek Historia Wilno” w DKP
W kraju ojców i dziadów
Przedmowa gości, projekcja filmu „Z wycieczki Stowarzyszenia Weteranów do Polski” z 1927 roku oraz wystawa okolicznościowa złożyły się na kolejne spotkanie z cyklu „Przystanek Historia Wilno”, zorganizowane przez białostocki oddział Instytutu Pamięci Narodowej, które odbyło się 25 kwietnia w Domu Kultury Polskiej w Wilnie.
Przybyli na nie prezes IPN dr Jarosław Szarek, dyrektor Archiwum IPN Marzena Kruk, dyrektor oddziału IPN w Białymstoku dr hab. Piotr Kurdela, naczelnik Biura Edukacji Publicznej białostockiego oddziału IPN dr Paweł Piotr Warot, kustosz IPN Radosław Poboży, ambasador RP na Litwie Urszula Doroszewska, redaktor czasopisma „Weteran”, opiekun Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce dr Teofil Lachowicz.
Zabierający głos Lachowicz opowiedział o historii Armii Polskiej w Ameryce. Jak mówił, wychodźstwo polskie w Ameryce wysłało dla formowanej Armii Polskiej we Francji ponad 20 tys. ochotników.
– To pokolenie wychodźców potrafiło zrealizować nie tylko swoje marzenie, ale również marzenie ojców i dziadów – mówił opiekun SWAP. Liczba 20 tysięcy była nie byle jaka. Legiony Polskie w armii austro-węgierskiej liczyły16,5 tys. żołnierzy i utrwalone są na kartach historii, natomiast nie ma tam sił zbrojnych sformowanych z wychodźstwa polskiego w Ameryce. Jak dalej podkreślił Lachowicz, ofiarność Polaków w Ameryce była znacząca: zebrano 16 mln dolarów.
Zabierający głos dyrektor IPN dr Jarosław Szarek przed projekcją powiedział: „Świat w filmie ukazany jest na kilkanaście lat przed paktem Ribbentrop-Mołotow, świat przed Kołymą, świat przed Ponarami… Jak wyglądało Wilno, ile tego Wilna zostało, to sami państwo zobaczycie”…
Film przedstawia wycieczkę kombatantów ochotników amerykańskiej Polonii, stanowiących trzon powstałej w 1917 roku tzw. Błękitnej Armii generała Hallera, na czele z prezesem Teofilem Starzyńskim do ojczyzny ojców i dziadów w lipcu-sierpniu 1927 roku. Pierwsze kadry filmu nakręcone przez anonimowego operatora ukazują płynących statkiem weteranów z rodzinami, moment ich powitania w Gdyni przez starostę morskiego Mariusza Zaruskiego. Widz śledzi kolejne etapy wycieczki po Polsce: do Poznania, Częstochowy, Łodzi, Zakopanego, Krakowa, Borysławia, Lwowa, Rów¬nego, Wilna, Warszawy. Szczególną uwagę widza przykuwają sceny z Wilna: złożenie wieńca na grobie żołnierzy poległych w 1919 roku na cmentarzu na Rossie, nabożeństwo w Ostrej Bramie, przejażdżka statkiem po Wilii, Reprezentacyjny Pałac Rzeczypospolitej.
Projekcji niemego filmu jak niegdyś towarzyszyła nastrojowa, harmonizująca ze scenami muzyka, opracowana i wykonywana przez Tomasza Betkę, kompozytora, pianistę. Warto zaznaczyć, że ten muzyk ma korzenie kresowe: jego dziadek Antoni Mackiewicz vel Mockus urodził się w 1900 roku w Trokach.
Po projekcji filmu goście z Polski odpowiadali na pytania widzów, jak też szerzej komentowali niektóre sceny z filmu.
Oryginalna kopia filmu została sprowadzona do Polski w ramach umowy pomiędzy SWAP a Archiwum IPN. Konserwację i restaurację filmu przeprowadzono w pracowniach Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego przy współpracy pracowników IPN, m. in. Pobożego.
Przed projekcją można było oglądać wystawę plansz filmu oraz zabrać ze sobą katalog „Niepodległa de Novo” i folderek o polonijnej społeczniczce w Ameryce Agnieszce Wiśle (1887-1980), która m. in. wykonała sztandar dla Armii Polskiej w Francji.
Jan Lewicki
Na zdjęciu: kadr z filmu – statkiem po Wilii
Fot. Radosław Poboży