Projekt nauczycieli z Wileńszczyzny i Zaolzia
Czechy – Litwa. Między nami Polska
Na zaproszenie Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” w Olsztynie oraz Centrum Pedagogicznego dla Polskiego Szkolnictwa Narodowościowego w Czeskim Cieszynie grupa dyrektorów i pracowników oświaty z Litwy w terminie 6-11 listopada wzięła udział w wyjeździe studyjnym do Republiki Czeskiej.
Wizycie przyświecał cel zapoznania się z systemem oświaty w RC, w szczególności z systemem funkcjonowania polskiego szkolnictwa mniejszościowego. Wizyta została zrealizowana w ramach projektu „Czechy – Litwa. Łączy nas Polska”. Realizując projekt we wrześniu br., grupa oświatowców z Czeskiego Cieszyna gościła na Litwie w rejonach wileńskim, trockim i solecznickim, zapoznając się z osiągnięciami i problemami oświaty na Wileńszczyźnie. We wrześniu delegacja z Czech wzięła udział w zorganizowanej w Sejmie konferencji pt. „System oświaty mniejszości narodowych na Litwie i w Czechach”. Organizatorami wizyty delegacji czeskiej na Litwie byli poseł na Sejm RL Jarosław Narkiewicz, prezes Stowarzyszenia Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna” Józef Kwiatkowski.
Těšínské Slezsko – Wileńszczyzna
Śląsk Cieszyński jest historycznym obszarem, który dziś rozciąga się na obu brzegach rzeki Olzy (po czesku – Olše) będącej w dużej części swojego biegu rzeką graniczą. Wschodnia część regionu znajduje się dzisiaj w Polsce, a zachodnia leży w Czechach. Centralnym miastem regionu jest dawne miasto Cieszyn, dziś również rozdzielone granicą państwową na rzece Olzie. Miasto Český Těšín było kiedyś przedmieściem przemysłowym z dworcem kolejowym. Na terenie Zaolzia od wieków przeplatały się wpływy polskie i czeskie, a przed drugą wojną światową również i niemieckie. Podobnie jak na Wileńszczyźnie, w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego ważną rolę odgrywa polska mniejszość narodowa, a w szczególności oświata polska. Należy zaznaczyć, że oba regiony – Zaolzie i Wileńszczyzna – stanowią fenomen w skali międzynarodowej: ludność narodowości polskiej nie jest tu ludnością napływową, tylko rdzenną, narodem, który w wyniku przenoszenia granic, podziału terytoriów, został po drugiej stronie granicy państwa polskiego.
Jest tu też Żwirkowisko w Cierlicku. To skrawek ziemi, z którego „wystartowali do wieczności” polscy bohaterowie przestworzy Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura. To miejsce bliskie każdemu Polakowi, który zna i szanuje symbole narodowe, miejsce, które w szczególny sposób łączy Polaków na Litwie i Polaków w Czechach. Franciszek Żwirko, ur. 16 września 1895 w Święcianach, szkołę średnią ukończył w Wilnie, a ziemia w Cierlicku posłużyła mu za „start do wieczności”. Opiekunem miejsca pamięci bohaterów narodowych jest Józef Przywara. Nasi rodacy z ogromną pieczołowitością strzegą tego monumentu.
Oświata polska na Zaolziu
Obecnie na Zaolziu istnieje 30 polskich przedszkoli, w tym 4 w Czeskim Cieszynie; 24 szkoły podstawowe; jedno gimnazjum z polskim językiem nauczania; Akademia Handlowa w Czeskim Cieszynie, gdzie są grupy z polskim językiem nauczania. Niektóre klasy w placówkach szkolnych liczą zaledwie po kilkoro dzieci. Istnienie szkół z klasami liczącymi tak niewielu wychowanków jest możliwe tylko dzięki wyjątkom w prawie czeskim, zaniżającym wymagane limity uczniów. Takich klas, jak w niektórych zaolziańskich szkołach dla Polaków, próżno szukać w całej Republice Czeskiej. Odczuwalna jest ogromna empatia ze strony państwa czeskiego wobec szkolnictwa polskiego na Zaolziu. Podkreślali to dyrektorzy wszystkich szkół, z którymi nasza delegacja miała okazję się spotkać. W słuszności tego twierdzenia mogliśmy się przekonać osobiście, odwiedzając szkoły o różnym profilu. Pięknie i nowocześnie wyposażone pracownie chemii, fizyki, biologii, przestrzenne i zadbane świetlice, klasy – widoczne było ogromne zaangażowanie dyrektorów szkół, władz samorządowych w dbaniu o prestiż placówek oświatowych. Współpraca, pełne zaufanie i pomoc wzajemna na osi szkoła – władze lokalne – władza centralna daje w efekcie szkołę, która kształci i wychowuje obywatela otwartego na świat, pewnego siebie, obywatela wykształconego, patriotę.
Zaolzianie z wielkim sentymentem pielęgnują folklor, tradycję, a przede wszystkim są niesamowicie dumni ze swego języka, gwary cieszyńskiej, charakteryzującej się dużymi wpływami czeskimi, niemieckimi, a nawet słowackimi. Gwara cieszyńska jest używana po obu stronach granicy polsko-czeskiej. Należy zaznaczyć, że maturzyści mają prawo wybierać język (polski/czeski), w którym chcą zdawać egzaminy. Oba języki są językami równorzędnymi w uznawalności wyników egzaminów maturalnych.
Instytucją wspierającą polskie szkolnictwo na Zaolziu, m.in. przez organizowanie kursów doskonalenia zawodowego dla nauczycieli, pomoc metodyczną i dydaktyczną dla szkół z polskim językiem nauczania jest Centrum Pedagogiczne dla Polskiego Szkolnictwa Narodowościowego w Czeskim Cieszynie – placówka powołana przez Ministerstwo Szkolnictwa, Młodzieży i Wychowania Fizycznego w RC. Jest to jedyna tego typu placówka w Republice Czeskiej, instytucja doskonalenia zawodowego, kształcenia ustawicznego oraz aktywnej współpracy europejskiej, dążąca do podkreślenia tożsamości i specyfiki Euroregionu Těšínské Slezsko – Śląsk Cieszyński. Dyrektorką placówki jest mgr Marta Kmeť. Wsparcia dla polskiego szkolnictwa na Zaolziu udziela również Polski Związek Kulturalno-Oświatowy, Macierz Szkolna, prezes Andrzej Russ. Historycznie „Macierz Szkolna” w Czechach jest stowarzyszeniem skupiającym rodziców uczniów szkół polskich.
Niemiecki porządek, czeski humor, polska fantazja
Dzięki ciekawemu i intensywnemu programowi pobytu na Zaolziu, mieliśmy okazję poznać nie tylko system oświaty w Republice Czeskiej, ale też historię i kulturę regionu.
Wizytę rozpoczęliśmy od spotkania w Centrum Pedagogicznym z przedstawicielami polskich instytucji w RC, instytucji zajmujących się polskim szkolnictwem mniejszościowym w Republice Czeskiej. Na spotkanie przybyli: konsul generalny RP w Ostrawie Janusz Bilski, Barbara Smugala – prezes Towarzystwa Nauczycieli Polskich w RC, Stanisław Folwarczny – wiceburmistrz Czeskiego Cieszyna i wicehetman Kraju Morawsko-Śląskiego, Andrzej Bizoń – dyrektor Polskiego Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czeskim Cieszynie, przewodniczący Komisji Szkolnej przy Kongresie Polaków w RC, Andrzej Russ – prezes Macierzy Szkolnej w RC.
Nasz pobyt realizowaliśmy poprzez dwa podstawowe działy: „Szkoła w praktyce” i „Historia, kultura regionu”.
Odbyliśmy szereg wizyt w szkołach i przedszkolach polskich:
– Szkoła Podstawa oraz Przedszkole z Polskim Językiem Nauczania im. Jana Kubisza w Gnojniku, dyr. Tadeusz Grycz. W wykonaniu zespołu szkolnego usłyszeliśmy pieśni cieszyńskie;
– Szkoła Podstawowa w Bukowcu, dyr. Iwana Wrona. W spotkaniu w Bukowcu udział wzięła inspekcja szkolna RC. Jest to nieduża szkółka zagubiona w Beskidzie, licząca zaledwie 26 uczniów. Tym niemniej powitał nas występ dzieci, które zaprezentowały gwarowy obrazek obyczajowy „Po naszymu, po obu stronach Olzy”;
– Szkoła Podstawowa im. Henryka Sienkiewicza w Jabłonkowie, dyr. Urszula Czudek. Mieliśmy okazję obejrzeć występ regionalnego zespołu szkolnego, zwiedzić Jabłonków i Muzeum Biblii;
– Szkoła Podstawowa im. Żwirki i Wigury w Cierlicku, dyr. Barbara Smugala. Obejrzeliśmy wystawę „Start do wieczności”;
– Szkoła Podstawowa w Czeskim Cieszynie, dyr. Marek Grycz. Prężnie działająca nowoczesna placówka oświatowa, która może poszczycić się realizacją wielu projektów edukacyjnych;
– Polskie Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czeskim Cieszynie, jedyna polska szkoła średnia w RC, dyr. Andrzej Bizoń;
– Polska Szkoła w Trzyńcu im. G. Przeczka, dyr. Anna Jeż. Obserwowaliśmy otwartą lekcję z chemii;
– Polska Szkoła w Wędryni im. W. Szymborskiej, dyr. Krzysztof Gąsiorowski. Usłyszeliśmy piękną recytację dzieci, w ogrodzie szkolnym;
– Polska Szkoła w Bystrzycy im. S. Hadyny, wicedyrektor Renata Hóta. Zwiedziliśmy bardzo nowoczesny kompleks polskiej i czeskiej szkoły, wzór współistnienia pod jednym dachem szkół z różnym językiem nauczania.
Polskie szkolnictwo na Zaolziu jest przykładem udanego i korzystnego łączenia w procesie edukacji młodego pokolenia tradycji z nowoczesnością. We wszystkich szkołach panuje klimat specyfiki kultury regionu, a równocześnie uczniowie korzystają z nowocześnie wyposażonych klas i pracowni.
W ramach realizacji programu „Historia, kultura regionu” wysłuchaliśmy ciekawego wykładu o historii zaolziańskich Polaków dr. Józefa Szymeczka, wiceprezesa Kongresu Polaków w RC, wykładowcy Uniwersytetu Ostrawskiego, dyrektora Instytutu Badań Tożsamości Europejskiej przy Uniwersytecie Ostrawskim; występu chóru szkolnego przy SP w Czeskim Cieszynie „Trallala” pod batutą Beaty Brzóski. W grudniu chór wystąpi w Kownie. Mieliśmy okazję spotkać się z prawnuczką H. Sienkiewicza, Anną Dziewanowską oraz wnukiem pisarza Juliuszem Sienkiewiczem. Najwięcej emocji wywołał udział w wielkim „sienkiewiczowskim” dyktandzie nad Olzą. Z biciem serca czekamy na ogłoszenie wyników zmagań ortograficznych.
Post scriptum
– Celem mojej wizyty było zapoznanie się z osobliwością oświaty polskiej w Czechach oraz nawiązanie długoterminowych kontaktów ze Szkołą Podstawową im. Henryka Sienkiewicza w Jabłonkowie. Jestem pod wrażeniem ogromu projektów, jakie realizują tutaj szkoły. Dyrektorzy szkół polskich na Zaolziu to zawodowcy i patrioci. Myślę, że przychylny stosunek władz Republiki Czeskiej wobec oświaty polskiej jest ważnym elementem w tak prężnej pracy szkół – mówił dyrektor Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza w Landwarowie, Franciszek Żeromski.
– Dostrzegłam wiele wspólnego w „radościach i smutkach” pracy przedszkoli i szkół początkowych na Wileńszczyźnie i Zaolziu. Mamy podobne problemy a rozwiązania często są różne. Wiozę wiele pomysłów na aktywniejszy angaż rodziców do współpracy ze szkołą. Korzystając z doświadczenia czeskich kolegów, będę dążyła, aby nasza placówka oświatowa była prawdziwym ogniwem polskości. Aby oświata była wspólnym interesem rodziców, nauczycieli, społeczeństwa. Wracam z nadzieją, że nastąpią dobre czasy dla oświaty polskiej na Litwie – twierdziła dyrektor szkoły-przedszkola „Wilia”, Zofia Matarewicz.
Wyjazd studyjny do Republiki Czeskiej dobiegł końca. Wróciliśmy pełni zapału, nowych pomysłów, nawiązaliśmy sporo kontaktów, które, mam nadzieję, w niedalekiej przyszłości zaowocują nie tylko wymianą kadry kierowniczej, ale też wymianą nauczycieli i uczniów. Wszak projekt „Czechy – Litwa. Łączy nas Polska” sprostał ambitnym celom: obie strony zapoznały się w sposób wyczerpujący i praktyczny z funkcjonowaniem systemów oświaty. Teraz następuje czas kontynuacji współpracy „na głębszych wodach”.
Za opiekę, trud, okazane serce dziękujemy wszystkim przyjaciołom z Zaolzia, dyrektorom szkół, samorządowcom, pracownikom oświaty i kultury polskiej w Republice Czeskiej. Szczególne podziękowania kierujemy na ręce mgr Marty Kmeť, dyrektor Centrum Pedagogicznego dla Polskiego Szkolnictwa Narodowościowego w Czeskim Cieszynie i mgr Barbary Kubiczek, metodyka Centrum Pedagogicznego.
Dziękujemy również posłowi na Sejm RL Jarosławowi Narkiewiczowi, prezesowi Stowarzyszenia Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna” Józefowi Kwiatkowskiemu i Tatianie Czepukojć za doskonałą organizację i zaangażowanie w realizację projektu i wyjazdu. A wszystkim życzymy „niemieckiego porządku, czeskiego humoru i polskiej fantazji”. Do kolejnych spotkań na trasie Wileńszczyzna – Zaolzie.
Danuta Korkus
Na zdjęciach: Franciszek Żeromski, dyrektor Gimnazjum im. H. Sienkiewicza w Landwarowie, z prawnuczką patrona szkoły Anną Dziewanowską; polskie szkoły w Czechach są nowocześnie wyposażone.