Zabytki sztuki wileńskiej świątyni
Ekstaza świętej Teresy
Wilnianie od pokoleń za wstawiennictwem Bogurodzicy w Ostrej Bramie wypraszają szczególne łaski dla siebie i swoich bliskich. Opieki Matki Miłosierdzia trwają w tym tygodniu. Wierni, z powodu braku miejsca w kaplicy, zbierają się na uroczyste Msze w przylegającym barokowym kościele św. Teresy.
Miejsce kultu zbudowane w latach 1635-1650 dzięki fundacji Stefana Paca i jest ściśle związane z katolickim zakonem kontemplacyjnym Marii Panny z Góry Karmel, zwanym karmelitami bosymi, którzy przybyli do Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1626 r. W kościele wierni modlą się przed kopią obrazu Matki Bożej Ostrobramskiej, wykonaną przed koronacją, kiedy to zdjęto srebrne szaty, a wizerunek był konserwowany. Na kopii obrazu Maryja Ostrobramska jest prezentowana bez srebrnych szat. Taki wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej jest mało znany. Nie wszyscy nawet kojarzą, że to ta sama Matka Ostrobramska. Jeszcze więcej katolików nie daje sobie sprawy, jakie dzieło sztuki, oprócz obrazu Matki Miłosierdzia, jest wizytówką danego kościoła, upiększa jego wnętrze i głosi o patronce karmelitów.
W ołtarzu głównym (marmurowym), pomiędzy sześcioma pozłacanymi kolumnami i czterema dużymi gipsowymi posągami, przedstawiającymi Eliasza, Elizeusza, św. Szymona Stokcjusza i Anioła Męczeństwa (wg. innych badaczy – św. Piotra, św. Jana, św. Michała oraz św. Szymona), jest umieszczony obraz pt. „Ekstaza św. Teresy z Awili”, czasem nazywany „Św. Teresa z krwawiącym sercem” lub „Zranienie serca św. Teresie”. Autorstwo obrazu początkowo przypisywano pędzlowi malarza Kanuta Rusieckiego (1800-1860). Najnowsze badania wskazały jednak, że obraz został namalowany w II połowie XVIII wieku w Wilnie przez Szymona Czechowicza (1689-1775). Malarz otrzymał zasłużony tytuł „największego polskiego malarza religijnego”, ponieważ będąc człowiekiem świeckim, przez cale życie malował obrazy wyłącznie o tematyce religijnej, przyozdabiając nimi rozliczne świątynie i podnosząc na duchu niezliczone rzesze wiernych. Malarstwo eklektyczne w Rzymie miało wielki wpływ na jego twórczość.
Obraz należy do gatunku malarstwa religijnego. Na obrazie przedstawiony jest moment, gdy tracąca przytomność św. Teresa oczekuje na włócznię, trzymaną przez niebiańskiego wysłannika, unoszącego się w powietrzu. Wizerunek ten przedstawia stan ekstazy kobiety. Scena transwerberacji (mistyczne przeżycie przebicia serca), opisana przez mistyczkę, w ikonografiach jest dominująca. Świętą z obu stron podtrzymują dwa młodzieńcze anioły o delikatnych rysach i falistych włosach, jej noga i ręka zwisają bezwładnie, wysuwając się spośród fałdowanej szaty. Twarz karmelitanki pełna ekspresji, wyrażająca cierpienie, a zarazem ogromną rozkosz. Usta są rozwarte, oczy zamknięte, a twarz pochylona w bok. Akcja toczy się w pomieszczeniu z otwartym oknem. Z lewej strony w dolnej częściej obrazu widoczny klęcznik przykryty czerwonym, podobnym do koloru krwi, materiałem. Identyczne płótno faluje u góry otulając skrzydlate putta. Za plecami anioła, podtrzymującego św. Teresę, zauważalna firana w stylu baroku, po drugiej zaś stronie obrazu spostrzegany jest widok naturalnego krajobrazu (drzewo i zachód słońca), co wskazuje na nurt późnego baroku. Warto również zwrócić uwagę na trójkę małych aniołów u góry, które są gotowe zrzucić na ziemię róże o kolorze białym i czerwonym. Róża w symbolice chrześcijańskiej oznacza łaskę Boga, dziewiczość, jest również emblematem cnotliwego piękna oraz miłości duchowej. Biały kolor wiąże się ze świętością, symbolizuje nie tylko czystość, niewinność, ale i mądrość. Natomiast czerwony – przelaną krew, witalność.
Kompozycja asymetryczna, dynamiczna, otwarta. Teatralną postawę osób stwarza ich ekspresja, odrębność światłocieni i kolorów. Według litewskiego badacza sztuki Tojany Račiūnaitė, mimo że rysunek obrazu wyraża dynamikę, koloryt nie jest kontrastowy i lokalny. Mistrz pędzla unikał wyraźnych kolorów. Wzorując się na zebranych materiałach archiwalnych przez litewskiego historyka Vladasa Dremy, wiadomo, że w II połowie XIX wieku obraz nie potrzebował dogłębnego odrestaurowania, ograniczono się wyłącznie do czyszczenia i wskazania defektów. Obecnie obraz jest w dobrym stanie, jednak dzieło sztuki w najbliższej przyszłości powinno zostać odnowione, gdyż są zauważalne zaciemnienia, defekty.
Długość obrazu (bez ramy) – 251 cm, szerokość – 150 cm (według dawnych pomiarów – długość 12 łokci, szerokość 5 łokci). Długość ramy ~321 cm, szerokość ~170 cm. Obraz namalowany na płótnie farbami olejnymi – przykład sztuki przy molbercie. Rama drewniana, z „płomienistym”, pozłacanym ornamentem kwiatów i liści (roślin). Techniki podstawowe – złocenie arkuszowe, dłubanie lub rytowanie ornamentów. Posługując się wynikiem badań chemicznych obrazu Szymona Czechowicza „Zaślubiny św. Katarzyny” wiszącego w ołtarzu głównym kościoła św. Katarzyny w Wilnie, warto wyprowadzić analogie i stwierdzić, że malując obraz „Ekstaza św. Teresy”, artysta mógł użyć następujących pigmentów: białego (glejtę ołowianą), żółtego (prawdziwego neapolu żółtego), czerwonego (cynobru i czerwoną ochrę), niebieskiego (błękitu Turnbulla), czarnego (czerni frankfurckiej). Spoiwo (substancja wiążąca) – olej schnący.
Po odzyskaniu Niepodległości Litwy, obraz znalazł się pod opieką państwa. 15 grudnia 1992 r. został on wpisany na listę Litewskiego Państwowego Rejestru Zabytków Chronionych, jako cenny zabytek należący do kościoła św. Teresy oraz kulturalna spuścizna karmelitów bosych w Wilnie.
Dariusz Lewicki
Na zdjęciach: dzieło jest umieszczone w ołtarzu głównym kościoła św. Teresy; malarz Szymon Czechowicz.
Fot. archiwum Ewy Wołkanowskiej-Kołodziej