Sympozjum z okazji 90-lecia powołania wileńskiej prowincji kościelnej
Podzielona na trzy państwa
Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku we współpracy z Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnym organizował w dniach 18-21 października br. w Centrum Wystawienniczo-Konferencyjnym Archidiecezji Białostockiej konferencję naukową „Wileńska prowincja kościelna w latach 1925-1992”, poświęconą 90. rocznicy powstania wileńskiej prowincji kościelnej.
Po złożeniu kwiatów przy pomniku bł. ks. Jerzego Popiełuszki w przeddzień rocznicy Jego męczeńskiej śmierci oraz Mszy św. w „starej farze” przy katedrze białostockiej, uczestnicy gremium naukowego wysłuchali wykładu inauguracyjnego „Historia Kościoła a eklezjologia”, który wygłosił abp Edward Ozorowski, metropolita białostocki.
90-leciu istnienia metropolii wileńskiej poświęcono 16 referatów, przedstawiających różnorodne aspekty jej bogatej historii. Obejmowały one zarówno tematykę naukową-badawczą, dotyczącą reorganizacji i zarządzania archidiecezją, jak też działalność poszczególnych grup osób, tworzących obraz Kościoła, a także osobistą postawę duchownych i świeckich w omawianym okresie dziejowym. Tych, którzy w latach wojny i czasach ateistycznego reżimu, często z narażaniem życia trwali przy Kościele próbując zapewnić jego funkcjonowanie.
Wybitny znawca dziejów archidiecezji wileńskiej ks. prof. Tadeusz Krahel zatrzymał się na zagadnieniu zarządzania tą jej częścią, która znalazła się w latach 1944-1991 w granicach sowieckiej Białorusi. Dotyczyło m.in. nadania dziekanom w poszczególnych dekanatach uprawnień wikariuszy generalnych, co w niesprzyjających warunkach „rządów” urzędników państwa ds. kultu uratowało struktury kościelne na Białorusi od całkowitej likwidacji. Znacząca część wystąpień została poświęcona stosunkom narodowościowym w okresie międzywojennym na terenie archidiecezji, w tym konfliktom polsko-litewskim i polsko-białoruskim, zwłaszcza zatargom po przekazaniu Wilna Litwie w 1939 r. Dr Vitalija Stravinskienė z Instytutu Historii RL poświęciła swój referat tematyce, dotyczącej sytuacji niekatolickich wspólnot narodowo-wyznaniowych w międzywojennym okresie w Wilnie: prawosławnej, żydowskiej, tatarskiej, karaimskiej, staroobrzędowców i ewangelickiej.
Szereg referatów poświęcono życiu religijnemu społeczności wiernych w trudnym dla Kościoła okresie – latach reżimu ateistycznego. Na szczególną uwagę zasługuje wystąpienie dr Aliny Zawadzkiej, przedstawicielki młodej generacji naukowców z Wileńszczyzny, absolwentki i doktorantki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Było ono poświęcone formom i metodom katechizacji na Wileńszczyźnie w latach 1948-1989. Autorka na podstawie wyników kilkuletnich badań nad tematem przedstawiła w chronologicznym porządku rozwój sytuacji w okresie powojennym. Powołana przez państwo Rada ds. Kultów Religijnych zlikwidowała seminarium duchowne, szereg wydawnictw, zaś na podstawie dekretu o oddzieleniu Kościoła od szkoły wprowadziła w 1948 roku całkowity zakaz nauczania religii. Kary dla księży: mandaty, pozbawianie „sprawki”, wydalanie z parafii, aresztowania, wyroki więzienne na podstawie art. 58 ustawy karnej pod zarzutem agitacji przeciwko władzy – taką ceną opłacano próby przekazywania wiary młodemu pokoleniu. Jednak nawet w tak niebezpiecznych warunkach szukano wszelkich możliwości prowadzenia katechizacji, czego przykładem była wieloletnia ukryta działalność wśród młodzieży Jana Mincewicza, zakonnic, tercjarek, katechetek przy kościołach, członków chórów kościelnych.
Wyjątkowo wzruszająco w podobnym kontekście zabrzmiał referat dr hab. prof. KUL, s. Agaty Mirek „Długie trwanie Zgromadzenia Córek Maryi Niepokalanej w Kościele Wileńskim”. Przed wojną duchowe córki bł. Honorata Koźmińskiego prowadziły obszerną działalność wychowawczo-dydaktyczną w domach swego zgromadzenia przy ul. Połockiej, Ostrobramskiej, w Bujwidziszkach. Droga cierpień i poniewierki w czasie wojny sióstr-niepokalanek, wyrzuconych z ich własności, dobrowolne decyzje pozostania w Wilnie, praca sprzątaczek, szatniarek, sanita-riuszek i wytrwanie do końca w swoim postanowieniu warte obszernego przypomnienia czytelnikom. Tym bardziej, że nadal jeszcze żyje wiele osób, pamiętających ich ukrytą działalność i poświęcenie dla wilnian. Przedstawiona w wystąpieniu historia potajemnego wyświęcenia ks. Czesława Tyszkiewicza w mieszkaniu przy ul. Subocz i Msza prymicyjna odprawiona przez niego w spiżarni, czy przechowywanie przez jedną z sióstr Przenajświętszego Sakramentu w cukierniczce po zamknięciu kościoła w Świrze, to tylko pojedyncze z wielu epizodów, otwierających rzeczywisty obraz trwania Kościoła w niewoli.
Osobnym tematem było przedstawienie w kilku referatach sylwetek osób duchownych, wpisanych w historię służby Bogu i ludziom. Ich pamięci zostały poświęcone wystąpienia mgr. Jarosława Wasilewskiego o dusz-pasterzach rodzinnej parafii w Wiżajnach, dr Raisy Zianiuk o ks. jezuicie Józefie Marsangerze, ks. dra Adama Szota o kapłanie-misjonarzu jedności chrześcijan Karolu Lubiańcu, dr Doroty Zielińskiej o bł. Jerzym Matulewiczu, biskupie wileńskim. Natomiast temat, przedstawiony w opracowaniu mgr. Piotra Bączka otworzył nieznaną kartę życiorysu bł. ks. Michała Sopoćki – inwigilację kapłana przez organa UB i SB w ciągu wszystkich powojennych lat jego życia. Kilkudniowy epizod wiosny 1944 r. przedstawił dr Paweł Rokicki w wystąpieniu, poświęconym wileńskiej rezurekcji – od Wasiliszek po Brasław: Wielkanoc 9 kwietnia na wyzwolonych przez AK terenach archidiecezji wileńskiej, udokumentowany zdjęciami z archiwum.
Poza wygłoszeniem referatów organizatorzy spotkania zaoferowali dla uczestników interesujący program wycieczkowy organizując wyjazdy do Supraśla i Tykocina oraz zwiedzanie podziemi archikatedry białostockiej.
Różnorodność przedstawionej podczas konferencji tematyki pozwala sądzić o ogromie pracy, dokonanej w ciągu niespełna wiekowego istnienia wileńskiej kościelnej prowincji. Przypomnienie w ten sposób dorobku Kościoła z pewnością uzupełnia historię jego dziejów nowymi chlubnymi kartami.
Czesława Paczkowska
Na zdjęciu: konferencji przewodniczył naczelnik Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku Waldemar Wilczewski.
Fot. Jarosław Wasilewski
Po zawarciu konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską 10 lutego 1925 r. został ustalony nowy kształt administracyjny polskiego Kościoła, dostosowujący go do granic państwa. Bullą papieża Piusa XI „Vixdum Poloniae unitas” z 28 października 1925 roku powołano wileńską prowincję kościelną złożoną z metropolitalnej archidiecezji wileńskiej, z siedzibą metropolity w Wilnie oraz dwóch diecezji sufraganalnych: łomżyńskiej i pińskiej.
Największa w Polsce przedwojennej archidiecezja wileńska obejmowała obszar około 53860 km2, stanowiący 1/7 powierzchni Polski, podzielony na ponad 370 parafii, liczących blisko 1,5 mln wiernych, pracę duszpasterską prowadziło wśród nich blisko 630 kapłanów. Diecezja łomżyńska liczyła 600 tys. katolików w 134 parafiach i prawie 300 kapłanów, w diecezji pińskiej katolicy stanowili około 300 tys. i ponad 200 księży, skupiających się w 160 kościołach parafialnych i 140 kaplicach. W diecezji łomżyńskiej katolicy stanowili większość, w diecezji pińskiej przeważali prawosławni, w mieszanej wyznaniowo archidiecezji wileńskiej wśród katolików mieszkało około 1 mln wyznawców innych wyznań. W Łomży, Pińsku i Wilnie istniały seminaria duchowne, funkcjonował Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego.
Po II wojnie światowej, kolejnych okupacjach, zmianie granic państw oraz ustroju politycznego wileńska prowincja kościelna, w całości należąca przedtem do Polski, została podzielona granicą sowiecką, w wyniku czego przeważająca część archidiecezji znalazła się na terenie Białorusi, mniejsza – w Litwie i Polsce. Większość – 304 z 355 parafii – okazała się po stronie sowieckiej, co całkowicie zdezorganizowało życie Kościoła. W tych warunkach przez kilkadziesiąt lat, do 25 marca 1992 r., trwał okres tymczasowego zarządzania diecezją, zanim bullą Jana Pawła II „Totus Tuus Poloniae populus” nie zostały wprowadzone zmiany administracyjne Kościoła w Polsce oraz w niepodległych już – Białorusi i Litwie.