160. rocznica założenia Muzeum Starożytności w Wilnie
Pole walki o swoją historię
„Powstanie Muzeum Starożytności w Wilnie było walką o historię” – powiedział Darius Staliūnas, zastępca dyrektora Litewskiego Muzeum Narodowego, podczas otwarcia w Wilnie międzynarodowej konferencji, zorganizowanej z okazji 160-lecia założenia przez hrabiego Eustachego Tyszkiewicza Muzeum Starożytności w Wilnie.
Dwudniowa konferencja pt. „Walka o historię: Muzeum Starożytności w Wilnie (1855-1915)” w Litewskim Muzeum Narodowym (LMN) odbyła się na początku maja, a udział w niej wzięli naukowcy z Litwy, Białorusi, Rosji i Polski.
– Litewskie Muzeum Narodowe, przed odzyskaniem niepodległości działające jako Litewskie Muzeum Etnograficzne, odziedziczyło większą część zbiorów Muzeum Starożytności, które pozostały w Wilnie i konsekwentnie kontynuuje jego tradycję – powiedziała podczas otwarcia konferencji Birutė Kulnytė, dyrektor Litewskiego Muzeum Narodowego. Dodała, że w latach 60. minionego stulecia, podczas odwilży politycznej, część wywiezionych z Litwy do Rosji zbiorów Muzeum wróciła do Wilna.
Otwierający konferencję wiceminister kultury Romas Jarockis podkreślił, że temat konferencji, poruszający kwestię znaczenia dziedzictwa kultury w formowaniu tożsamości narodowej, jest bardzo ważny, bo dotyczy okresu, który jest istotny zarówno dla historii Litwy, jak i dla historii krajów powstałych po I wojnie światowej.
– W tym okresie dziedzictwo kultury, zabytki historyczne były interpretowane i wykorzystywane do budzenia idei ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Ekspozycja ukazywała też sposoby carskiej Rosji, jak tłumić ten ruch. Nieprzypadkowo po reorganizacji Muzeum Starożytności większą część jego zbiorów wywieziono do Muzeum Rumiancewa, gdzie znajdują się dotychczas. Wywieziono niemało eksponatów archeologicznych, które jako świadkowie przeszłości przedhistorycznej i historycznej, mogłyby być wykorzystywane do celów ideologicznych – mówił wiceminister.
Dodał, że konferencja jest na czasie, ponieważ jest wspaniałym wstępem do planowanego przez ministerstwo cyklu konferencji z okazji zbliżającego się 100-lecia odrodzenia państwa litewskiego.
Tymczasem, jak podkreślił Darius Staliūnas, zastępca dyrektora Instytutu Historii Litwy (IHL), Muzeum Starożytności to bardzo ważna instytucja, która w połowie XIX w. zespoliła polskojęzyczną elitę intelektualną Litwy. – Ta instytucja pełniła wiele ważnych funkcji edukacyjnych, naukowych. Częściowo próbowała pełnić funkcje nieistniejącego uniwersytetu, dlatego mówienie i pisanie o niej jest ważną częścią działalności naukowej – powiedział Staliūnas.
– Samo pojawienie się tej instytucji (Muzeum Starożytności – przyp. red.) było walką o historię, szczególnie biorąc pod uwagę ten fakt, że po powstaniu 1830-1831 roku w rosyjskiej dyskusji pojawiła się koncepcja, wedle której Wielkie Księstwo Litewskie było niczym innym, jak tylko innym państwem należącym do Rosji – nawiązując do nazwy konferencji powiedział zastępca dyrektora IHL.
Według organizatorów, celem konferencji było całościowe spojrzenie na Muzeum Starożytności w Wilnie, jako swoiste pole walki o historię Litwy. Uczeni mówili o priorytetach, kontekstach, aspiracjach naukowych i spuściźnie archiwalnej; cenzurze ideologicznej, jego liderach i postaciach drugoplanowych, a także zbiorach oraz ich losach.
Žygintas Bučys z LMN opowiadał, że założyciel Muzeum Starożytności w Wilnie, Eustachy Tyszkiewicz, w 1867 roku w liście do historyka Juliana Bartoszewicza, wspominając o zlikwidowanym, oficjalnie zreorganizowanym, muzeum, ze smutkiem i nostalgią pisał, że to był „bastion, strzegący od wichrów północnych nasz język i drogą przeszłość”. – Tymi słowami Tyszkiewicz wyraził jedną z podstawowych idei założonego przez niego muzeum – dbać o pamięć historyczną, będącą podstawowym łącznikiem w pielęgnowaniu i tworzeniu tradycji kulturalnej społeczeństwa – mówił Bučys. Podkreślił on, że do gromadzenia zbiorów muzeum aktywnie włączyli się mieszkańcy. Rocznie placówka otrzymywała eksponaty od 100 do 300 ofiarodawców.
Leszek Zasztowt z Instytutu Historii Nauk Polskiej Akademii Nauk w Warszawie wygłosił referat pt. „Pomiędzy promowaną słowiańskością i ukrytą litewskością: Eustachy Tyszkiewicz i jego wizja Wielkiego Księstwa Litewskiego”, próbując określić tożsamość Tyszkiewicza w kontekście utworzenia muzeum oraz jego likwidacji. Naukowiec podkreślił, że Tyszkiewicz historyczną Litwę widział jako wspólnotę różnych narodów grup etnicznych, żyjących w swoistej symbiozie. – Trudno w tym okresie jednoznacznie zdefiniować charakter jego poczucia narodowego, jego etniczną tożsamość. Sam mówił o sobie, że jest Litwinem, w dawnym tradycyjnym rozumieniu, jako gente lituanus, natione polonus – zaznaczył Zasztowt. Dodał, że ród Tyszkiewiczów jest wieloetniczny. Sam Eustachy Tyszkiewicz urodził się w guberni mińskiej, Tyszkiewiczowie mieli posiadłości na Żmudzi, a więc mieli też korzenie litewskie. Sami, jak i cała arystokracja WKL, czuli się Polakami. Ród miał też powiązania z arystokracją rosyjską i francuską. Sam Tyszkiewicz miał bliskie związki z Niemcami, bo jego matka była spolonizowaną Krzyżaczką, pochodzącą z Inflant. Kim w końcu był Tyszkiewicz? Zdaniem naukowca, z punktu widzenia świadomości narodowej, Tyszkiewicz był przedstawicielem pierwszego pokolenia krajowców. – Mimo że wykształcony w polskim środowisku, uważał się kulturowo za Polaka, to musiał czuć się nieraz jak miejscowy Białorusin czy Litwin. Zresztą bliżej mu było do tych dwóch narodów niż do Polaków z Królestwa – mówił Zasztowt. Podkreślił, że jeśli chodzi o polityczne poglądy, Tyszkiewicz był typowym konserwatystą o silnym prorosyjskim nastawieniu, ale o poglądach wielowiekowego ziemianina WKL. Jeśli zaś chodzi o zawodowe tematy, Tyszkiewicz był silnie powiązany z polską elitą intelektualną tamtych czasów, który równie wielkie związki miał z rosyjskim światem naukowym. Jaki był autentyczny stan duszy Tyszkiewicza, w opinii naukowca, „być może nigdy się tego nie dowiemy, nie potrafimy tego zrozumieć, bo dawnej Litwy już nie ma, a każdy z jej narodów poszedł inną drogą”.
Uczestnicy konferencji mieli też okazję, by obejrzeć film dokumentalny (reż. Vytautas Urbanavičius) o obchodach 175. rocznicy urodzin Eustachego Tyszkiewicza w 1989 roku.
Muzeum Starożytności w Wilnie oraz Wileńska Komisja Archeologiczna, staraniem Eustachego Tyszkiewicza, zostały założone 29 kwietnia 1855 roku (wg nowego kalendarza – 11 maja). Po Powstaniu Styczniowym muzeum zostało zreorganizowane, usunięto wiele eksponatów związanych z polskością. W 1915 roku muzeum zostało całkowicie zlikwidowane.
Iwona Klimaszewska
Na zdjęciu: jeden z pierwszych przewodników po muzeum.
Fot. autorka