Echa naszych publikacji
Srebrne sztabki z Rybiszek
Niedawno na łamach „Tygodnika Wileńszczyzny” ukazała się publikacja nt. otwartej w Wileńskim Muzeum Sztuki Użytkowej wystawy numizmatycznej „Skarb z Głogowa”, która została przywieziona z Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie.
Znaleziony w 1987 r. skarb, prezentowany na wystawie, zawierał 20638 srebrnych monet-denarów i brakteatów (oprócz ich fragmentów) ze schyłku XI-XIII w. oraz 7 sztabek srebrnych i ważył prawie 7 kg. Według ilości monet jest to jeden z największych skarbów nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Numizmatyka nie zna więcej takich unikatowych skarbów, w których występowałyby wyłącznie srebrne sztabki. Te sztabki najprawdopodobniej były odlane w Wilnie.
Sztabki – jednostka monetarna
Tymczasem co się tyczy nacięć na sztabkach, jedni badacze sądzą, że tak oznaczana była próba srebra, drudzy – że była nimi regulowana waga, trzeci – iż nacięcia pozwalały na to, aby odrąbać mniejsze części sztabki dla małych rozliczeń.
Na Litwie w okresie średniowiecza (druga połowa XII w.-początek XIV w.) w obiegu pieniężnym były nie monety, lecz sztabki srebrne.
Znalezisko pod Wilnem
Nie wszystkim czytelnikom jest wiadome, że u nas na Litwie w tym samym okresie co i w Polsce także został znaleziony duży skarb. Na wiosnę 1930 r. w Rybiszkach, w odległości ok. 5 km od Wilna, za cmentarzem na Rossie (obecnie Regionalny Park w Kolonii Wileńskiej), pewien miejscowy rolnik bronując pole zahaczył o miedziane wiadro, z którego posypały się srebrne sztabki, fragmenty naczynia i płóciennej tkaniny, w którą były zawinięte.
Skarb zawierał ponad 530 sztabek litewskich (druga połowa XII w. -początek XIV w.), które miały postać (kształt) pałeczek o długości ok. 11-15 cm i wadze od ok. 100 do ok. 110 gr. Wśród nich znaleziono także 9 sztabek nowogrodzkich – grzywien pałeczkowatych (długość ok. 18-20 cm i wadze ok. 180-197 gr) i 19 sześciokątnych grzywien kijowskich (o średniej wadze 160 gr). Cały skarb ważył około 60 kg. Takie sztabki litewskie znane są z ponad 40 znalezisk (w większości z obszaru Litwy) i ziem sąsiednich.
Własność zamożnych
Znamienne, że sztabki srebrne najczęściej są znajdowane w skarbach, a nie pojedynczo. To potwierdza hipotezę, że należały one jedynie do wąskiego kręgu ludzi zamożnych – potentatów, miejscowych książąt, poszczególnych feudałów albo ich rodzin. W tym okresie sztabki srebrne, jako kruszcowe środki pieniężne, były używane do pokaźnych rozrachunków, odrąbane ich części – dla drobniejszych rozliczeń. Siła nabywcza w XII-XIII w. była wielka. W średniowieczu za taką jedną pałeczkowatą sztabkę srebra (ok. 100-110 gr) można było kupić 15 baranów, a za półtora – konia. Ten skarb najprawdopodobniej był ukryty w połowie XIII w.
Dalsze losy skarbu
Jakiż był dalszy los tego skarbu, znalezionego na Wileńszczyźnie w 1930 roku? Bliżej nieokreślony znalazca niemałą część odkrytych sztabek sprzedał wileńskim złotnikom. Część z nich nabył także jubiler Malinowski przy kościele św. Jana w Wilnie, lecz wkrótce je sprzedał. Kilkadziesiąt czy nawet kilkaset sztuk sztabek z tego skarbu trafiło do złotników i antykwariuszy, po czym zostało wykupione przez wileńskich kolekcjonerów.
Najznaczniejszą część – ponad 200 sztabek – nabył litewski kolekcjoner, znany działacz społeczny, burmistrz magistratu wileńskiego (1940 r.) Konstantinas Stašys.
130 sztabek kupił znany wileński numizmatyk, adwokat, urzędnik magistratu wileńskiego Jan Bekisz. W 1944 r. Bekisz z żoną i córką wyjechał do Niemiec, potem do Londynu, a stamtąd do Australii. Kilka, może kilkadziesiąt egzemplarzy ze skarbu trafiło także do rąk księdza prof. Petrasa Kraujalisa, księdza dr. Juozasa Stankevičiusa, Antoniego Domaradzkiego, który należał do grona założycieli wileńskiego Towarzystwa Numizmatycznego (po wojnie mieszkał w Gdańsku i brał czynny udział w działalności numizmatycznej Polski). 3 sztabki litewskie oraz 1 grzywnę kijowską sześciokątną nabył adwokat i numizmatyk wileński I. Zajączkowski. Po wojnie posiadane przez niego sztabki trafiły do zbioru krakowskiego kolekcjonera Jerzego Sowińskiego. W 1935 r. jedną paluszkowatą litewską sztabkę, a drugą kijowską – sześciokątną – kupił student Uniwersytetu Stefana Batorego, a po wojnie w latach 1950-1980 kierownik Działu Numizmatycznego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi – mgr Anatol Gupieniec. Kilka sztabek z tego skarbu nabył także numizmatyk, grafik i muzeolog ze Lwowa Rudolf Mękicki.
Obecnie 2 sztabki litewskie z jego zbioru są przechowywane w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi. Jedną litewską sztabkę, kupioną u Jana Bekisza, w swoim zbiorze posiadał znany krakowski numizmatyk Tadeusz Kalkowski.
Należy podkreślić, że największą część sztabek litewskich (ponad 400 sztuk) z tego skarbu nabył (konkretnie nie wiadomo od kogo) litewski kolekcjoner, znany działacz społeczny Povilas Karazija, który w 1932 r. opublikował pracę pt. „1930 m. Vilniaus lobis”, Vilnius 1932. W 1977 r. wdowa po nim, Urszule Karazijiene 185,5 sztabek litewskich, 5 grzywien nowogrodzkich i 4 grzywny kijowskie razem ze zbiorem monet przekazała Muzeum Nauki Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego. Obecnie 10 sztabek (3 typów: litewskiego, nowogrodzkiego i kijowskiego) ze skarbu w Rybiszkach są przechowywane także w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Najdawniejsze monety litewskie zaczęto bić dopiero w drugiej połowie XIV w.
Zenonas Duksa
Na zdjęciu: znalezione ruble i grzywny litewskie.
Fot. archiwum autora